اکسین نیوز -حمید بهرامی: اقتصاد ایران بیش از یک قرن است که با نفت گره خورده است. از زمان کشف اولین چاههای نفت در مسجدسلیمان تا امروز، این ماده سیاه به مهمترین منبع درآمد ارزی و تأمین بودجه دولت تبدیل شده است. با این حال، اتکای بیش از حد به درآمدهای نفتی، اقتصاد ایران را به شدت تحت تأثیر عوامل خارجی قرار داده است. تحریمهای بینالمللی، نوسانات قیمت نفت و کاهش تقاضای جهانی، بارها اقتصاد ایران را با بحرانهای جدی مواجه کردهاند.
اما در کنار این چالشها، نفت میتواند به عنوان یک فرصت استراتژیک برای توسعه صنعتی، فناوری و تنوع بخشی به اقتصاد ایران عمل کند. این یادداشت به بررسی دو وجه متفاوت نقش نفت در اقتصاد ایران میپردازد: وابستگی مخرب یا فرصتی برای رشد.
۱. نفت به عنوان عامل وابستگی اقتصادی
ایران یکی از کشورهای دارای بیشترین ذخایر نفتی جهان است، اما این ثروت طبیعی به جای تبدیل شدن به موتور محرکه توسعه، در بسیاری از موارد به عاملی برای آسیبپذیری اقتصاد تبدیل شده است.
- تأثیرپذیری از نوسانات قیمت جهانی نفت:
قیمت نفت به دلایل مختلفی از جمله تحولات ژئوپلیتیک، عرضه و تقاضای جهانی و سیاستگذاریهای اوپک نوسان میکند. کاهش قیمت نفت در سالهای ۲۰۱۴-۲۰۱۶ و همچنین سقوط قیمتها در دوران همهگیری کرونا، تأثیر مستقیمی بر کاهش درآمدهای ایران داشت و کسری بودجه دولت را تشدید کرد. - تحریمها و محدودیتهای بینالمللی:
تحریمهای آمریکا و فشارهای بینالمللی بر صنعت نفت ایران، صادرات و درآمدهای نفتی را به شدت کاهش دادهاند. در دورههایی مانند تحریمهای دهه ۲۰۱۰، فروش نفت ایران تا حد زیادی محدود شد و این موضوع ضربه سنگینی به اقتصاد کشور وارد کرد. - تله منابع طبیعی و بیماری هلندی:
افزایش درآمدهای نفتی در برخی دورهها منجر به تقویت پول ملی و کاهش رقابتپذیری صنایع غیرنفتی شده است. این پدیده که به «بیماری هلندی» معروف است، باعث شده صنایع داخلی نتوانند در بازارهای جهانی رقابت کنند و اقتصاد ایران بیش از پیش به نفت وابسته بماند.
۲. نفت به عنوان فرصتی برای توسعه اقتصادی
با وجود تمام چالشها، نفت میتواند در صورت مدیریت صحیح، به عاملی برای رشد پایدار تبدیل شود. کشورهایی مانند نروژ و امارات متحده عربی نشان دادهاند که با برنامهریزی بلندمدت، میتوان از درآمدهای نفتی برای توسعه زیرساختها، تنوع بخشی به اقتصاد و سرمایهگذاری در فناوریهای نوین استفاده کرد.
- سرمایهگذاری در صنایع پاییندستی و پتروشیمی:
ایران با داشتن ذخایر عظیم گاز و نفت، میتواند صنایع پتروشیمی را توسعه دهد و به جای صادرات خام، محصولات با ارزش افزوده بالاتر تولید کند. در سالهای اخیر، صادرات محصولات پتروشیمی سهم مهمی در درآمدهای غیرنفتی ایران داشته است. - توسعه فناوری و انرژیهای تجدیدپذیر:
درآمدهای نفتی میتواند به عنوان سرمایه اولیه برای توسعه انرژیهای پاک مانند خورشیدی و بادی استفاده شود. این امر نه تنها وابستگی به نفت را کاهش میدهد، بلکه ایران را به سمت اقتصاد کمکربن سوق میدهد. - ایجاد صندوق ذخیره ارزی برای نسلهای آینده:
کشورهایی مانند نروژ با ایجاد صندوقهای ثروت ملی، بخشی از درآمدهای نفتی را برای نسلهای آینده سرمایهگذاری میکنند. ایران نیز میتواند با مدیریت بهتر درآمدهای نفتی، از آن به عنوان ابزاری برای ثبات اقتصادی استفاده کند.
۳. راهکارهای کاهش وابستگی به نفت
برای تبدیل نفت از یک عامل وابستگی به یک فرصت توسعهای، اقدامات زیر ضروری است:
- تنوع بخشی به اقتصاد و توسعه صنایع غیرنفتی
- اصلاح نظام مالیاتی برای کاهش اتکای بودجه به نفت
- افزایش شفافیت در مدیریت درآمدهای نفتی و مبارزه با فساد
- سرمایهگذاری در تحقیق و توسعه برای ارتقای فناوریهای انرژی
جمعبندی
نفت برای ایران همچون یک شمشیر دو لبه عمل میکند. از یک سو، وابستگی تاریخی به این منبع، اقتصاد کشور را آسیبپذیر کرده و از سوی دیگر، در صورت مدیریت هوشمندانه، میتواند به عاملی برای رشد پایدار و توسعه صنعتی تبدیل شود. تجربه کشورهای موفق نشان میدهد که کلید رهایی از «نفرین منابع»، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و سرمایهگذاری در بخشهای مولد اقتصاد است. آینده اقتصادی ایران به این بستگی دارد که چگونه از این ثروت طبیعی به عنوان فرصت بهره ببرد، نه به عنوان عاملی برای وابستگی.
